کد مطلب:304425 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:176
حکمت صبر
وَ الصَّبْرَ مَعَوُنَةً عَلَی استیجابِ الْاَجْرِ و برای دریافت پاداش معنوی، صبر و شكیب را [قرار داد].
اساساً یاری جستن و مددخواهی از همدیگر، در برابر دشمن است و مراد از دشمن نیز تنها دشمن خارجی نیست؛ چرا كه میدان جنگِ هراس انگیزی در درون وجود آدمی مشهور است كه جنگهای بیرونی، شراره و ظهورِ این جنگِ درونی است و شرط و علّت پیروزی در میدانهای جنگ بیرونی، پیروزی در این جنگ درونیِ نفسانی است و سلاح و سپاه نیز ابزار محدودی است كه ضامنِ فتح نهایی نیست؛ زیرا در جنگ اُحُد، گروهی از مسلمانان، سنگر عقیده و فرمانبرداری را در برابر طمع ورزی و مال دوستی از دست دادند و در نهایت، سنگر كمین و كمانداری نیز از دستشان رفت و دچار شكست شدند. گویا در همین نبرد خونین بود كه پیامبر اكرم به آنان فرمود:
عَلَیْكُمْ بِالْجِهادِ الْاَكْبَرِ، وَ هُوَ جِهادُكَ مَعَ نَفْسِكَ اَلَّتی بین جَنْبَیْكَ. هماره در نبرد بزرگتر باشید و آن نبرد شما با نفسی است كه در درون شماست.
در جای دیگر به رزمندگان فرمود:
مَرْحَبا بِقَومٍ قَضَوُا الْجِهادَ الْاَصْغَرْ وَ بَقِیَ عَلَیْهِم الْجِهادُ الْاَكْبَرُ، فَقیلَ: «یا رَسُولَ اللَّهِ! مَا الْجِهادُ الْاَكْبَرُ؟»، قالَ: «جِهادُ النَّفْسِ». [1] آفرین بر مردمانی كه در نبردِ كوچك تر پیروز گشتند و نبردی بزرگتر را فراروی خود دارند. پرسیدند: «جهاد اكبر كدام است؟». فرمود: «نبرد با نفس».
مولانا در این باره می گوید:
ای شهان كُشتیم ما خصمِ برون
مانْد خصمی زو بَتَر در اندرون
كشتنِ این، كارِ عقل و هوش نیست
شیرِ باطن، سُخره خرگوش نیست
دوزخ است این نفس و دوزخ اژدهاست
كو به دریاها نگردد كمّ و كاست
هفت دریا را درآشامد، هنوز
كم نگردد سوزشِ آن خلق سوز
سنگها و كافرانِ سنگدل
اندر آیند اندرو زار و خَجل
هم نگردد ساكن از چندین غذا
تا ز حق آید مر او را این ندا
سیر گشتی سیر؟ گوید: نه هنوز
اینْت آتش، اینْت تابش، اینْت سوز
عالمی را لقمه كرد و دركشید
معده اش نعره زنان: هَلْ مِنْ مَزید؟
حق قدم بر وی نهد از لامكان
آنگه او ساكن شود از كُنْ فكان
چون كه جزوِ دوزخ است این نفس ما
طبعِ كُل دارد همیشه جُزوها
این قدم، حق را بوَد، كو را كُشد
غیرِ حق، خود كی كمانِ او كِشد؟
در كمان ننهند، اِلّا تیرِ راست
این كمان را باژگون كژ تیرهاست
راست شو چون تیر و وارَه از كمان
كز كمان هر راست بجْهد بی گمان
چون كه واگشتم ز پیكارِ بُرون
روی آوردم به پیكار درون
قد رَجَعْنا مِن جِهادِ الْاَصغَریم
با نبی اندر جهادِ اكبریم
قوّت از حق خواهم و توفیق و لاف
تا به سوزن بر كَنَم این كوه قاف
سهل شیری دان كه صفها بشكند
شیر آن است، آنْ كه خود را بشكند [2] .
صبر، قدرت اراده ایمانی است؛ ایمانی كه زاییده برهان و درك درست است، نه محصول وراثت و تقلید، و تسلّط آن است بر هیجانها و انفعالهای نفسانی، در برابر مشكلات و آرایش های زندگی ظاهری و جلوه های فریبنده آن. بدین روی، در روایات، صبر بر سه نوع مطرح گردیده است: یك، صبر در مصیبت؛ دو، صبر در معصیت سه، صبر در راه انجام دادن وظیفه و ادای تكلیف. پاداش آن نیز به تناسب متفاوت است. رسول خدا(ص) می فرماید:
اَلصَّبْر ثَلاثَةٌ: صَبْرٌ عِنْد الْمُصیبَةِ؛ وَ صَبْرٌ عَلَی الطَّاعَة؛ وَ صَبْرٌ عنِ الْمَعصِیَةِ. فَمَنْ صَبَرَ عَلَی الْمُصیبَةِ حتی یَرُدَّها بِحُسنِ عَزئِها، كَتَبَ اللَّهُ ثَلاثَمأةِ دَرَجَةً ما بَیْنَ الدَّرَجَةِ اِلی الدَّرَجَةِ كَما بَیْنَ السَّماءِ وَ الْارْضِ. وَ مَنْ صَبَرَ عَلَی الطَّاعَةِ، كَتَبَ اللَّهُ لَهُ سِتُّمِأةِ دَرَجَةٍ ما بَیْنَ الدَّرَجَةِ اِلَی الدَّرَجَةِ، كَما بَیْنَ تُخُوم الْاَرْضِ اِلی الْعَرْشْ. وَ مَنْ صَبَرَ عَنِ الْمَعْصِیَة، كَتَبَ اللَّهُ لَهُ تِسْعَمِأةِ دَرَجَةٍ ما بَیْنَ الدَّرَجَةِ اِلَی الدَّرَجَةِ، كَما بَیْنَ تُخُومِ الْاَرْضِ اِلی مُنْتَهیَ الْعَرْشِ. [3] صبر، سه گونه است: صبر در مصیبت؛ صبر بر طاعت و فرمانبرداری خداوند؛ صبر به هنگام گناه. پس كسی كه در برابر مصیبت، خود رانبازد و برخوردی بردبارانه و نیكو داشته باشد، تا آنجا كه از شدّت آن بكاهد و آن را ساده انگارد، خدای تعالی، سیصد درجه از درجات بهشت را برایش منظور دارد كه میان آنها فاصله زمین تا آسمان است؛ و كسی كه در اطاعت و فرمانبرداری خداوند و انجام تكالیف بندگی، صبوری ورزد، ششصد درجه دارد كه میان آنها فاصله زمین تا عرش است؛ و كسی كه بر معصیت و دوری گزیدنِ از آن، صبر و شكیب را پیشه خود سازد، نهصد درجه در بهشت دارد، كه میان آنها فاصله ژرفای زمین تا نهایی ترین مرزِ عرش خداوند است.
صدّیقه طاهره(س) در بیان حكمت والای صبر و خویشتنداری به پاداش نیكوی خداوند، كه برای صابران است، اشاره فرموده است:
قُلْ یَاعِبَادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَیْرِ حِسَابٍ. [4] بگو: ای بندگان من كه ایمان آورده اید، از پروردگارتان پروا بدارید. برای كسانی كه در این دنیا خوبی كرده اند، نیكی خواهد بود، و زمین خدا فراخ است. بی تردید، شكیبایان پاداش خود را بی حساب و به تمام، خواهند یافت.
اساساً یاری جستن و مددخواهی از همدیگر، در برابر دشمن است و مراد از دشمن نیز تنها دشمن خارجی نیست؛ چرا كه میدان جنگِ هراس انگیزی در درون وجود آدمی مشهور است كه جنگهای بیرونی، شراره و ظهورِ این جنگِ درونی است و شرط و علّت پیروزی در میدانهای جنگ بیرونی، پیروزی در این جنگ درونیِ نفسانی است و سلاح و سپاه نیز ابزار محدودی است كه ضامنِ فتح نهایی نیست؛ زیرا در جنگ اُحُد، گروهی از مسلمانان، سنگر عقیده و فرمانبرداری را در برابر طمع ورزی و مال دوستی از دست دادند و در نهایت، سنگر كمین و كمانداری نیز از دستشان رفت و دچار شكست شدند. گویا در همین نبرد خونین بود كه پیامبر اكرم به آنان فرمود:
عَلَیْكُمْ بِالْجِهادِ الْاَكْبَرِ، وَ هُوَ جِهادُكَ مَعَ نَفْسِكَ اَلَّتی بین جَنْبَیْكَ. هماره در نبرد بزرگتر باشید و آن نبرد شما با نفسی است كه در درون شماست.
در جای دیگر به رزمندگان فرمود:
مَرْحَبا بِقَومٍ قَضَوُا الْجِهادَ الْاَصْغَرْ وَ بَقِیَ عَلَیْهِم الْجِهادُ الْاَكْبَرُ، فَقیلَ: «یا رَسُولَ اللَّهِ! مَا الْجِهادُ الْاَكْبَرُ؟»، قالَ: «جِهادُ النَّفْسِ». [1] آفرین بر مردمانی كه در نبردِ كوچك تر پیروز گشتند و نبردی بزرگتر را فراروی خود دارند. پرسیدند: «جهاد اكبر كدام است؟». فرمود: «نبرد با نفس».
مولانا در این باره می گوید:
ای شهان كُشتیم ما خصمِ برون
مانْد خصمی زو بَتَر در اندرون
كشتنِ این، كارِ عقل و هوش نیست
شیرِ باطن، سُخره خرگوش نیست
دوزخ است این نفس و دوزخ اژدهاست
كو به دریاها نگردد كمّ و كاست
هفت دریا را درآشامد، هنوز
كم نگردد سوزشِ آن خلق سوز
سنگها و كافرانِ سنگدل
اندر آیند اندرو زار و خَجل
هم نگردد ساكن از چندین غذا
تا ز حق آید مر او را این ندا
سیر گشتی سیر؟ گوید: نه هنوز
اینْت آتش، اینْت تابش، اینْت سوز
عالمی را لقمه كرد و دركشید
معده اش نعره زنان: هَلْ مِنْ مَزید؟
حق قدم بر وی نهد از لامكان
آنگه او ساكن شود از كُنْ فكان
چون كه جزوِ دوزخ است این نفس ما
طبعِ كُل دارد همیشه جُزوها
این قدم، حق را بوَد، كو را كُشد
غیرِ حق، خود كی كمانِ او كِشد؟
در كمان ننهند، اِلّا تیرِ راست
این كمان را باژگون كژ تیرهاست
راست شو چون تیر و وارَه از كمان
كز كمان هر راست بجْهد بی گمان
چون كه واگشتم ز پیكارِ بُرون
روی آوردم به پیكار درون
قد رَجَعْنا مِن جِهادِ الْاَصغَریم
با نبی اندر جهادِ اكبریم
قوّت از حق خواهم و توفیق و لاف
تا به سوزن بر كَنَم این كوه قاف
سهل شیری دان كه صفها بشكند
شیر آن است، آنْ كه خود را بشكند [2] .
صبر، قدرت اراده ایمانی است؛ ایمانی كه زاییده برهان و درك درست است، نه محصول وراثت و تقلید، و تسلّط آن است بر هیجانها و انفعالهای نفسانی، در برابر مشكلات و آرایش های زندگی ظاهری و جلوه های فریبنده آن. بدین روی، در روایات، صبر بر سه نوع مطرح گردیده است: یك، صبر در مصیبت؛ دو، صبر در معصیت سه، صبر در راه انجام دادن وظیفه و ادای تكلیف. پاداش آن نیز به تناسب متفاوت است. رسول خدا(ص) می فرماید:
اَلصَّبْر ثَلاثَةٌ: صَبْرٌ عِنْد الْمُصیبَةِ؛ وَ صَبْرٌ عَلَی الطَّاعَة؛ وَ صَبْرٌ عنِ الْمَعصِیَةِ. فَمَنْ صَبَرَ عَلَی الْمُصیبَةِ حتی یَرُدَّها بِحُسنِ عَزئِها، كَتَبَ اللَّهُ ثَلاثَمأةِ دَرَجَةً ما بَیْنَ الدَّرَجَةِ اِلی الدَّرَجَةِ كَما بَیْنَ السَّماءِ وَ الْارْضِ. وَ مَنْ صَبَرَ عَلَی الطَّاعَةِ، كَتَبَ اللَّهُ لَهُ سِتُّمِأةِ دَرَجَةٍ ما بَیْنَ الدَّرَجَةِ اِلَی الدَّرَجَةِ، كَما بَیْنَ تُخُوم الْاَرْضِ اِلی الْعَرْشْ. وَ مَنْ صَبَرَ عَنِ الْمَعْصِیَة، كَتَبَ اللَّهُ لَهُ تِسْعَمِأةِ دَرَجَةٍ ما بَیْنَ الدَّرَجَةِ اِلَی الدَّرَجَةِ، كَما بَیْنَ تُخُومِ الْاَرْضِ اِلی مُنْتَهیَ الْعَرْشِ. [3] صبر، سه گونه است: صبر در مصیبت؛ صبر بر طاعت و فرمانبرداری خداوند؛ صبر به هنگام گناه. پس كسی كه در برابر مصیبت، خود رانبازد و برخوردی بردبارانه و نیكو داشته باشد، تا آنجا كه از شدّت آن بكاهد و آن را ساده انگارد، خدای تعالی، سیصد درجه از درجات بهشت را برایش منظور دارد كه میان آنها فاصله زمین تا آسمان است؛ و كسی كه در اطاعت و فرمانبرداری خداوند و انجام تكالیف بندگی، صبوری ورزد، ششصد درجه دارد كه میان آنها فاصله زمین تا عرش است؛ و كسی كه بر معصیت و دوری گزیدنِ از آن، صبر و شكیب را پیشه خود سازد، نهصد درجه در بهشت دارد، كه میان آنها فاصله ژرفای زمین تا نهایی ترین مرزِ عرش خداوند است.
صدّیقه طاهره(س) در بیان حكمت والای صبر و خویشتنداری به پاداش نیكوی خداوند، كه برای صابران است، اشاره فرموده است:
قُلْ یَاعِبَادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَیْرِ حِسَابٍ. [4] بگو: ای بندگان من كه ایمان آورده اید، از پروردگارتان پروا بدارید. برای كسانی كه در این دنیا خوبی كرده اند، نیكی خواهد بود، و زمین خدا فراخ است. بی تردید، شكیبایان پاداش خود را بی حساب و به تمام، خواهند یافت.
[1] وسائل الشيعة، ج 15، ص 161، (باب جهاد نفس).
[2] مثنوي، دفتر يكم، بيت 1389-1373.
[3] أصول الكافي، ج 2، ص 91.
[4] سوره زمر، آيه 10.